Caput XXIX. 
731 
que ardentibus omnium animis ob causas, quod ego jam infero, coelestes. 
Una sola ars typographica facile evicerit, ineffabilem fuisse tunc temporis 
hominum industriam: si quis paulo diligentius perpenderit, quota manu ars 
indigeat, imo quot exempla quam paucis manibus perficiantur, denique quot 
gradus intersint, priusquam a sigillis, quibus Scaliger existimat admonitos 
de typograpliia majores nostros, ad hodiernam artis magnificentiam per 
veniatur. Typographia nata vulgati libri; hinc universi passim per Europam 
ad literarum studia se contulerunt; hinc natae tot academiae, tot subito 
docti viri exstiterunt, ut brevi caderet eorum, qui barbariem retinebant, 
auctoritas; nec quieverunt hominum desideria, donec novi ordinis, qui lite 
rarum studiis ex professo operaretur, auctor exstitit, a quo tempore omnis 
prope religiosorum ordinum auctoritas ad hunc transiit; nisi quatenus anti 
quiores illi, suarum rerum satagentes, ipsi quoque ad literarum studia se 
conferunt. Ex navigationibus et commerciis occasio est oblata Europaeis, 
Christianam fidem apud barbaras et huc usque ignotas nationes latissime 
propagandi: contra ex academiis et libertate disputandi et ex librorum 
copia et typograpliiae commoditate, nimirum ex eruditione et inquietudine 
publica orta est denique ingens illa, et omnibus seculis memorabilis secessio 
plurimarum Europae provinciarum a sede Romana. Rem ipsam cum iis 
circumstantiis, quibus est descripta, altius indeque a divina providentia pro 
fectam, nec intra naturalium causarum angustias cogendam, plane persuasum 
habeo; nec negant, qui eam vituperant. At inest in re ipsa universale 
quippiam et per omnia reliqua .humana negotia spectabile; puta inquietudo 
et fervor hominum per haec tempora praecipuus: de quo solo jam mihi 
sermo, dum exempla quibus iste fervor probatur commemoro. Cum enim 
ex stimulis coelestibus concitati essent omnium animi, facileque invicem 
copularentur vicini quacunque de causa: hinc ortae tot seditiones, factiones, 
dissidia, bella, tam religionis quam imperiorum causa. Inter ipsos Mahu- 
metanos, qui hodie cum Christianis et Judaeis multitudinem generis humani 
ex aequo fere tripertiuntur, nonne hoc seculo nova civilium bellorum fax 
ex dissimilitudine religionis ipsorum exarsit, quae Tureis oliin exitium alla 
tura videtur? Et quia anno 1504, 1524, 1563 capitales conjunctiones fuere, 
puto hinc etiam tanto facilius oriri potuisse communem causam, quae plu 
rimarum longissime dissitarum gentium amorem animosque copulat: ut 
quoties in Galliis, in Belgio, in Britanniis depugnatur, non desint in Hun- 
garia, in Polonia, in Germania, qui contrariis votis suae quisque partis 
fortunam prosequantur, suam rem agi putent: quamvis interina si communi 
hoste carerent inter se ipsi pugnaturi essent. 
Dices ista esse Spiritus S., qui per diversitatem linguarum cunctarum 
gentes in unitate fidei congreget. Nec nego ego hoc, et omnia huic Spi 
ritui transscriberem, si non tam multa hujusmodi de malo essent: si non 
utrisque partium hostiliter se mutuo insectantium, quod non est a S. Spiritu, 
studium hoc idem esset. An est hoc contemtibile, ipsas etiam antiquitates, 
quae hodie vel defenduntur constantissime vel eruuntur pertinacissime, hodie 
nitere, omnes earum fuligines diuturnitate temporis contractas expurgari, 
coloribus luculentis induci, ut si fidem solis oculis habeas, omnia nova pro 
nuncies? An unquam est auditum, partes adversas regionibus non valde 
dissitas classibus instructis ire ad antipodas, ut illic de rerum summa 
decertent, quasi non aeque sit expeditum domi mori ? An unquam florente 
Romanorum imperio Sarmatica vel Germanica classis ex mari Balthico